De Bijbel over muziek: Het Oude Testament

Deze maand een nieuwe serie, waar ik al langer plannen voor heb: de Bijbel over muziek. We beginnen natuurlijk bij het begin, met wat het Oude Testament wordt genoemd. Al vroeg wordt aan muziek gerefereerd. In Genesis 4:21 vinden we Jubal, “de stamvader van allen die op de lier of de fluit spelen”. Waarschijnlijk werd er al gezongen voor die tijd (er zitten immers maar zes generaties tussen Adam en Jubal), maar is Jubal de eerste persoon die instrumenten bedacht.

De eerste liederen
Het eerste lied vinden we in Exodus 15, het Lied van Mozes. Nadat de Israëlieten zijn bevrijdt uit Egypte en de Farao met zijn leger zijn verzwolgen door de Rode Zee zingt Mozes met de Israëlieten dit lied. God wordt in dit lied geprezen voor de redding die Hij gebracht heeft. Nadat dit lied is gezongen lezen we ook dat de zus van Mozes, hier expliciet een profetes genoemd, met andere vrouwen dansend en met de tamboerijn zingen ze het refrein van het lied van Mozes. De liederen hebben allemaal nog een spontaan karakter. Zo zien we bijvoorbeeld in 1 Samuel 10:5 dat profeten met behulp van muziek in geestvervoering raakten.

Belangrijke momenten
Bij verschillende belangrijke gebeurtenissen zien we dat muziek een belangrijke rol speelt. Bij het ophalen en de binnenkomst van de ark in de tabernakel is een uitgebreid orkest van muzikanten en zangers, wat gedetailleerd wordt beschreven in 1 Kronieken (1 Kr 13:8; 1 Kr 15; 1 Kr 16:42). In 1 Kronieken 16 wordt ook het lied genoemd wat bij de binnenkomst gezongen wordt, dit is een samenvoeging van gedeelten uit andere Psalmen (105:1-15, 96:1-13 en 106:1,47-48)

Een ander belangrijk moment is de inwijding van de tempel (2 Kr 5). Daarbij is ook sprake van uitgebreid muzikale begeleiding onder leiding van Asaf, Heman en Jedutun. Terwijl er gezongen werd, vulde Gods majesteit de tempel. Dit moet een ongelofelijk geweldig moment zijn geweest!

Ook op andere moment, zoals de hervorming onder Hizkia (2 Kr 29:27, 28) en bij de inwijding van de herbouwde muur (Nh 12:27, 36, 46) is muziek. Bij de terugkeer van joods ballingen worden ook koren en orkesten genoemd (Ez 2:41, 65; Nh 7:44, 67; 12:27-43).

Formalisering
Muziek heeft inmiddels dus een formeel karakter gekregen. Voor de tempeldienst zijn muzikanten en zangers – allemaal levieten – aangesteld om de muzikale begeleiding van de diensten te verzorgen (1 Kron 25). De verantwoordelijkheid voor zang en muziek was toebedeeld aan Asaf, Heman en Jedutun en hun families. Dit was een uitgebreide organisatie. Er waren vierentwintig afdelingen die elk een week dienst deden in de tempel. Daarbij werden allerlei muziekinstrumenten gebruikt (zie verderop voor een bespreking van bijbelse instrumenten) en werden Psalmen (in beurtzang) gezongen. De tempelzangers schreven ook liederen, zoals we kunnen zien aan sommige opschriften van Psalmen (bijv. Ps 77 en 88). De uitgebreide organisatie is niet voor niets: God moet aanbeden worden, en de tempel is in die tijd Gods woonplaats op aarde (vgl. Ps 84). Andere tempelzangers zijn de Korachieten, dit weten we uit de Psalmen waar enkele keren naar hen verwezen wordt.

Het liedboek van Israël
David, Asaf en anderen hebben gezamenlijk “het liedboek van Israël” geschreven. Vanuit de liturgische praktijk is dit ontstaan en toonaangevend (letterlijk en figuurlijk) voor de tempeldienst. De Psalmen stonden vooraan in de oorspronkelijke Hebreeuwse rangschikking van de geschriften en bevatte ook muzikale aanwijzingen. De betekenis is ons niet meer duidelijk, maar zien we nog wel terug in onze vertalingen: bijvoorbeeld het woordje “sela”, of de verwijzing naar melodieën (Machalat, Ps 53; De hinde van de dageraard, Ps 22 en De Lelieen, Ps 45). Hoewel de Psalmen Gods Woord zijn, en daarmee een bijzonder status hebben, wordt al in de Psalmen zélf opgeroepen nieuwe liederen te zingen (Ps 96:1).

Het gebruik van muziek bij diensten en belangrijke momenten was niet typisch iets voor Israël. Een tekenend voorbeeld vinden we in Daniel, waar iedereen bij het horen van muziek moest buigen voor een beeld. Ondanks de weigering van Daniels vrienden liep dit goed af voor hen.

De tempeldienst
Hoe zag een tempeldienst er uit? Ik baseer me op Tim Dowley, Christelijke muziek door de eeuwen heen (21-22). Vanuit andere joodse bronnen kunnen we hier iets meer over zeggen. Volgens de Misjna bestond het koor uit minstens twaalf mannen (vrouwen waren uitgesloten!) van 30 – 50 jaar oud, samen met Levitische jongens voor een ‘aangenamer geluid’. De zangers moesten een vijfjarige opleiding doorlopen voordat ze werden toegelaten tot het koor!

In een beschrijving uit de eerste eeuw voor Christus lezen we het volgende. De tempelmuzikanten stonden op een podium. Na de dagelijkse offers blies een priester op de magrefah, een soort blaasinstrument. De priesters gingen het heiligdom binnen terwijl de levieten hun muziek begonnen te maken. Twee priesters bij het altaar bliezen op de sjofar, er was een cimbaalspeler en de zangers zongen een Psalm of een gedeelte van de boeken van Mozes. Dit werd afgesloten met een trompetklank.

Van de tweede tempelperiode weten we dat de gemeente ook meezong. Dit gebeurde door beurtzang of samenzang. Bij de beurtzang zong de gemeente dan de voorzanger na (een zin of een heel lied), maakte een zin af of zingt de volgende regel of zong alleen het refrein (vgl. Ps 136).

Soorten liederen
In het Oude Testament vinden we ook veel liederen. Het meest in het oog springend is natuurlijk het boek Psalmen, waar 148 liederen staan (Psalm 9 en 10 net als Psalm 42 en 43 vormen beide een geheel). Maar ook buiten dit boek vinden we op verschillende plekken liederen (deze worden ook wel cantica genoemd). Hierboven is al genoemd het Lied van Mozes, maar ook Klaagliederen bevat liederen. Sommige profetische gedeelten zouden een lied kunnen zijn, maar zijn in ieder regelmatig poëtisch opgeschreven.

De liederen vertonen een grote verscheidenheid. Zo vinden we er  wijsheidsliederen , klaagliederen,  boeteliederen, lofliederen, dankliederen, geschiedenislessen, leerdichten, liederen van vertrouwen, pelgrimsliederen en aanbiddingsliederen. Elke indeling is arbitrair. Ik heb de liederen onderverdeeld in zes groepen, die ik later uitgebreider zal toelichten. De hofleverancier van deze liederen is David, die vele Psalmen heeft geschreven.

Net als het hele Woord van God, zijn deze liederen niet enkel bedenksels van mensen. Het is het door God geïnspireerde woord, zonder dat daarbij de schrijver zelf buiten spel wordt gezet. Dit is duidelijk te zien aan de verschillende gevoelens en omstandigheden die we tegenkomen in deze liederen. Maar de liederen hebben nooit enkel de focus op de mens, uiteindelijk draaien alle liederen om God. God is de focus.

Het is goed om op te merken dat vrijwel alle mogelijke gevoelens in deze liederen aan bod komen: vreugde (Ps 32:11), vertrouwen (Ps 116) maar ook intens verdriet (Ps 42 en 43) en uit dit verdriet zich soms zelfs als wraak (Ps 137:8 en 9). Er is ook ruimte voor schuldgevoelens (Ps 51:3-6), angstgevoelens (Ps 55:5), twijfel (Ps 73), ziekte (Ps 102) en depressie (Ps 88). Het is waarschijnlijk niet voor niets dat veel mensen steun vinden in de Psalmen in moeilijke tijden. Ook Jezus greep op het moeilijkste moment in Zijn leven terug op een Psalm. Aan het kruis refereert hij met de uitspraak “Mijn God, mijn God waarom hebt U mij verlaten” (Mt 27:46; Mc 15:34) aan Psalm 22:2. Naar de Psalmen wordt overigens in het Nieuwe Testament van alle Oud Testamentische boeken het meest verwezen. Een kort overzicht:

Wijsheidsliederen

• Ps 1
• Duidelijk onderscheid goed/kwaad
• Oproep het goede te doen, aansluiten bij de “goeden”

Lofprijs en aanbidding

• Ps 18, 96, 146-150, Ps 95, Fp 2:6-11
• Het aanbidden van God staat centraal
• Vrolijk

Dankzegging en vertrouwen

• Ex 15, Ps 100, Ps 46, 101
• De nadruk ligt op het danken van God en/of het uitspreken van vertrouwen naar Hem
• Er is vaak een reden: God heeft iets gedaan, persoonlijk, of voor de schepping, een heilsfeit.

Klaag- en boeteliederen

• Ps 3, 4, 5, Ps 6, 51, het boek Klaagliederen
• Sfeer is minder vrolijk, soms zeer neerslachtig.
• Er is een klacht aan het adres van God, vijanden of de persoon zelf
• Redenen:
  • God niet ervaren, God doet niets
  • God doet ellende aan
  • Vijand zit dwars
  • Ziekte of andere tegenslagen
• Meestal loopt de klacht uit op een uitspreken van vertrouwen of dank (uitgezonder 136?137?88?89? Kl?)

Onderwijzende liederen

• Ps 78, 119
• Vaak lange liederen met veel tekst
• Bevat veel onderwijs, bijv. geschiedenislessen, Gods geboden
• Oproep om van de lessen te leren

Pelgrimsliederen

• Ps 120-134
• Feestelijke liederen
• “Opgaan naar Jeruzalem”