ETS-studiedag – Jezus aanbidden: liturgie en spiritualiteit

Op zaterdag 30 maart was de studiedag “Jezus aanbidden: liturgie en spiritualiteit”. Een onderwerp dat ik niet voorbij kon laten gaan! De dag was zeer de moeite waard en ik wil graag een aantal inzichten delen met jullie. De dag werd geleid voor drs. Teun van der Leer, rector van het Baptisten seminarium.

Drie sessies

Er waren drie sessies: “Je geloof uiten en innen: over de vormende kracht van de liturgie”, “Leven met de Psalmen als bron van spiritualiteit en liturgie” en “Oude schatten, nieuwe vormen: creatieve herbronning die tot vernieuwing en verdieping leidt”. De sessies werden afgewisseld met wat Van der Leer “exposure-momenten” noemt. Dit waren korte liturgische oefeningen waarin we in de theorie in praktijk werd gebracht.

Sessie 1: Je geloof uiten en innen: over de vormende kracht van de liturgie

De eerste sessie ging in op de vormende kracht van aanbidding. Vanuit Jesaja 6 ziet Van der Leer dat door aanbidding je God leer kennen (vers 1), je je zelf kennen (vers 5) en je plaats leer verstaan (vers 8). We hebben de zekerheid dat wordt geregeerd, God zit op de troon (Op 4). Aanbidding gaat om God, niet om ons. Als we beginnen bij onszelf, eindigen we bij onszelf. Als we beginnen bij God, eindigen we bij God. Openbaring 5 geeft ook een aantal belangrijke inzichten. Dit is de tekst waarin gevraagd wordt wie waardig is de boekrol te openen. Na een stilte en in antwoord op het verdriet van Johannes blijkt die de leeuw van Juda te zijn, die er uit ziet als een geslacht lam. Aanbidding centreert (lam staat midden voor de troon, vers 6), openbaart (Jezus is waardig, vers 9), vergadert (vers 11) en transformeert (vgl. vers 10).

We hebben een korte oefening in Evensong-stijl, waarbij we afwisselend zingen, lezen en momenten van stilte hebben. De teksten uit Js en Op komen hierin terug met toepasselijke liederen. Een mooie, eenvoudige vorm waarin stilte een belangrijke rol speelt.

In evangelische kringen wordt nog wel eens geroepen “we hebben hier geen liturgie”. Van der Leer is het hier mee oneens: er is altijd een liturgie. Waar geen vastgestelde liturgie is, zie je dat er vaak een vaste volgorde is ontstaan. Er is geen tegenstelling tussen wel of geen liturgie maar “tussen zeggingskracht en nietszeggendheid” (Evert van der Poll, Samen in de naam van Jezus). Spontaniteit kan leiden tot armoede (hoe vaak zijn “spontane gebeden” niet hetzelfde?) en een vaste liturgie tot georganiseerde stijfheid. De Geest werkt evengoed in de voorbereiding.

De vorm van de dienst is dan ook altijd relevant. Aanbidden is uiten en innen (Willem Barnard), expressie en voeding (Immink) en ‘shows’ en ‘shapes’ (Chris Ellis). We uiten ons geloven, door wat we zingen, maar door te zingen maken we ons ook dingen eigen. Robert Webber zegt “Show me how you worship and I’ll show you what you believe”. De volgorde communiceert altijd iets. Een andere vorm vormt je ook anders. De uiterlijke ordening wordt innerlijke ordening, zoals ook Ps 84 gaat over de uiterlijke pelgrimage naar de tempel, maar waar het gaat om de pelgrimage van het hart (vers 6). Wat we doen verstevigd ons. De samenkomst wordt dan ook wel eens een godsdienstoefening genoemd. Het geloof moet hier steviger, robuuster gemaakt worden.

Sessie 2: Leven met de Psalmen als bron van spiritualiteit en liturgie

Van der Leer neemt ons kort mee door de Psalmen en benadrukt het belang van de Psalmen voor de eredienst. De Psalmen zijn geinspireerd, God heeft ze ons gegeven en dit mogen we ook teruggeven. Dat is inclusief de taal van de klacht. Hij noemt als voorbeeld Psalm 88 (de meest depressieve Psalm die ook niet oplost), die voor sommige mensen in bepaalde omstandigheden de enige Psalm is die ze nog kunnen lezen. Van der Leer noemt, gesteund door vaak niet de minste een aantal argumenten vóór gebruik van de Psalmen, die ik jullie niet wil onthouden:

• John Witvliet: “Psalms are the deep grammar of our faith and prayer. If we want to better understand the DNA of the Christian faith and to deepen our worship, there are a few better places to begin then with careful and prayerful engagement with the Psalms.”
• Calvijn noemt ze Gods apotheek (“2 psalmen per dag voor een goede gezondheid”)
• Volgens Luther kijken we de heiligen in het hart
• De Willibrordvertaling heeft het over de ademhaling van Israëls godsdienstig leven
• Tom Wright: “You get your worldview sorted out by worship. Without the Psalms’ depth, passion and rich variety of expression, there is an identifiable blank at the heart of things”
• Thomas Long: “When a congregation every single Sunday of the year sings the Psalms, they acquire a vocabulary that touches the raw nerve of every possible human emotion”
• Tim Keller: “Alle theologen en kerkleiders zijn er altijd van overtuigd geweest dat de Psalmen steeds opnieuw gebruikt behoren te worden tijdens de dagelijkse omgang van elke christen met God en tijdens de openbare eredienst. We moeten de Psalmen niet gewoon maar lezen; we moeten ons erin onderdompelen zodat ze de manier waarop we met God omgaan sterk beinvloeden. De Psalmen zijn de door God gewezen weg om godvruchtig te leren leven voor hem.”
• Eugene Peterson: “Wanneeer we een geloofsleven willen ontwikkelen, wanneer we als mens volwassen willen worden en God willen verheerlijken met ons gehele hart, verstand, ziel en kracht, dan zijn de Psalmen noodzakelijk. We kunnen niet om de Psalmen heen. Ze zijn Gods geschenk om ons te oefenen in gebed dat allesomvattend is en eerlijk”

De Psalmen “brengen je voor Gods aangezicht onder alle omstandigheden en leren je bidden met en vanuit de gemeenschap, brengen je bij de essentie: het heiligdom.” De Psalmen zijn gemeenschapspsalmen, hoe vaak “ik” ook voorkomt. De ik is een collectieve ik, persoonlijk, maar niet individualistisch. Een argument tegen het zingen van de Psalmen is “maar zo voel ik me niet”. Dan kun je het 1) voor de ander zingen en 2) misschien heb je het later zelf nodig. Van der Leer geeft als voorbeeld Jona, die in in zijn klaagzang in de buik van de vis klaagpsalmen citeert.

Psalmen zijn “een tegengif tegen één van de centrale dogma’s van onze cultuur: dat wat er leeft in ons eigen hart per definitie goed is en uitgeleefd moet worden”. Bart van Egmond noemt de Psalmen dan ook “Liederen waardoor God onze verlangens omvormt”. De Psalmen zetten ons weer op onze plek. Bonnhoeffer: “Het komt er dus niet op aan, of de Psalmen wel uitdrukken wat wij op dit moment in ons hart voelen. Misschien is het juist nodig dat we tegen ons eigen hart in bidden, om goed te bidden… Niet de armoede van ons hart, maar de rijkdom van het Woord van God moet ons gebed bepalen.” Dat laatste is een belangrijke notie: dat de Psalmen woord van God zijn, ze zijn immer als “door de selectie”. “Nergens zijn we meer zeker dat we door de Geest bidden dan wanneer we de Psalmen bidden.” (Thomas Merton).

Sessie 3: Oude schatten, nieuwe vormen: creatieve herbronning die tot vernieuwing en verdieping leidt

De laatste sessie bepaalt ons bij het herontdekken van oude schatten, als tegenhanger van de verschuivingen die Van der Leer ziet in de evangelicalisering. Daarin ziet hij verschuivingen van deelnemer naar toeschouwer, wij naar ik, theologie naar ervaring en Bijbel naar beleving. Hij verwijst naar een stuk in het ND (zie hier) waarin drie voordelen genoemd worden van een klassieke liturgie: rust, complexiteit en integriteit. De rust is een belangrijke tegenhanger van de “verbale diarree” in evangelische diensten. Alles wordt uitgelegd, “show, don’t tell” mag er ook zijn (d.w.z.: laat een symbool een symbool zijn zonder direct alles uit te leggen). Bepalend voor wat in de liturgie plaats vindt is, vanuit Mt 18:20, Jezus’ naam (vgl. Kol 3:2-12-17). Alles wat doen, moet in de naam van Jezus zijn.

Als alternatief voor een dienst met twee bulten (preek en zang) noemt Van der Leer de kameel met vier bulten: Voorbereiding, Woord, Tafel en Heenzending of Voorbereiding, Aanbidding, Woord en Heenzending. We worden uitgedaagd een eigen liturgie op te zetten en sluiten de dag af me een praktijkvoorbeeld van een liturgie.

Reflectie

Ik vond het een erg goede dag. Zowel qua vorm (theorie afgewisseld met praktijk – er waren meer momenten, maar ik heb niet alles genoemd) als inhoud. Wat dat betreft is het jammer dat ik de gemiddelde leeftijd wat hoger inschat (ik gok dat ik met mijn 42 onder het gemiddelde zat). Juist jongere zangleiders maar ook voorgangers zouden moeten horen wat hier is gezegd. In een relatief korte tijd heeft Van der Leer een degelijke theologische basis gegeven voor een goede liturgie. Maar ik merk dat de kloof met de evangelische eredienst, ook zoals deze in mijn gemeente vorm heeft gekregen, soms groot is. Ik ben opnieuw bepaald bij het belang van de Psalmen, die nagenoeg afwezig zijn in evangelische diensten. De argumenten voor die genoemd zijn (zie opsomming hierboven) zijn wat mij betreft moeilijk te passeren. Het geeft mij nieuwe energie om te blijven pleiten voor de Psalmen en meer balans in de eredienst. Ik denk dat de kerk meer heeft aan een duurzaam visie op liturgie i.p.v. snel veranderende ontwikkeling waarbij het meer lijkt te gaan hoe hip het is.