Hoe ziet “de” evangelische eredienst er uit en wat wordt er gezongen?

Ruim twee jaar geleden begon ik met een onderzoek naar de evangelische eredienst. Het begon met een oproep op mijn blog, leverde veel reacties en nog veel meer data op. Dit alles is nu eindelijk verwerkt in een rapport van 130 pagina’s. Ik wilde graag antwoord op de vragen “hoe worden de diensten opgezet en uitgevoerd” en “wat voor soort liederen worden er gezongen en welke thematiek komt hier vooral in terug”. Zijn de vragen beantwoordt? Ik zeg met enige voorzichtigheid: ja, maar het is een eerste stap. Ik herken een aantal patronen en heb wat meer inzicht gekregen, wat denk ik waardevolle informatie geeft over de evangelische eredienst en de muziek in de eredienst. Maar er zijn ook nog (nieuwe) vragen, die nader onderzoek vergen. Hier een korte samenvatting. Het hele rapport is hier te downloaden.

Hoe worden de diensten opgezet en uitgevoerd?

Ik ben tot vier soorten “evangelische” diensten gekomen:

• De evangelische beïnvloede gereformeerd/protestante eredienst
• De geprogrammeerde eredienst
• De lossere evangelische eredienst
• De charismatische eredienst

De opzet van de diensten is, met wat accentverschillen en verschuivingen hier en daar, vergelijkbaar: opening, mededelingen, liederenblok, preek, collecte, slotlied en zegen zijn vaste ingrediënten die bijna overal wel terugkomen, vaak is er na de dienst ook “koffie”. In de charismatische gemeenten komen uitingen van geestesgaven vaker voor en in gereformeerde/protestante dienst zien we traditionelere elementen als votum en groet terugkomen. Bijzondere diensten zoals het avondmaal, doop en evangelisatiediensten komen in de meeste gemeenten met enige regelmaat terug. Het avondmaal wordt gemiddeld één keer per maand gevierd.

De belangrijkste elementen zijn de liederen én de preek. Evert van de Poll vergelijkt dit met een kameel: “Hadden we eerst één bult, namelijk de verkondiging, nu hebben we er twee: eerst die van de lofprijzing met als hoogtepunt de adoratie, daarna die van de preek.” Meestal is er wel een (ongeschreven) vaste volgorde te zijn waar van afgeweken kan worden. Vooral bij de grotere kerken en megakerken wordt de dienst strakker gepland. In een (programma)team wordt de dienst vooraf uitgedacht, beïnvloed door megakerken als Willow Creek. Ook bij de kerken binnen de gereformeerd/protestante stroming ligt de structuur vaker vast, men is gewend met een vaste liturgie te werken.

De voorganger is meestal verantwoordelijk voor de inhoud, maar heeft voor de opzet vaak overleg met de zangleider (die soms ook een eigen koers kan varen). Zangleiders lijken een grote invloed op de eredienst te hebben. De muziek wordt meestal verzorgd door een band, met name bij gereformeerd/protestante kerken wordt afgewisseld tussen orgel en band (ook wel combo genoemd). De bands hebben een typische pop/rock samenstelling: toetsen, gitaar, drums en zang.

Wat wordt er gezongen?

De lofprijs- en aanbiddingsliederen, met name de nieuwere liederen van Opwekking, zijn prominent aanwezig. Oudere evangelische liederen van Johannes de Heer en Glorieklokken worden nog wel gezongen, maar veel minder. Nieuwe(re) muziek, vaker gericht op de jongere generaties, van Hillsong, Life@Opwekking en in mindere mate Bethel en Jesus Culture komen ook voor. Naast deze typisch evangelische muziek hebben ook liederen van Sela en in mindere mate Psalmen voor Nu ingang gevonden. Dat verrast me positief, hoewel Psalmen relatief weinig worden gezongen. Bijna een derde zegt ze niet te zingen, en de rest eerder enkele keren per jaar of maand. Dit bevestigt mijn beeld dat de Psalmen weinig worden gezongen.

Qua thematiek worden vooral lofprijs- en aanbiddingsliederen gezongen. Geloofsvertrouwen en bemoediging zijn een goede tweede en derde, maar worden zeker niet het meest gezongen. Wat me wel opviel was dat er in meer gemeenten over lijden en de klacht wordt gezongen dan ik dacht, en dan nog het meest bij de evangelische/baptistengemeenten. De vraag is wel in welk opzicht deze liederen over lijden en de klacht gaan, en in welke frequentie dit gebeurt, daar heb ik niet op doorgevraagd. De genoemde bundels hebben weinig dergelijke liederen. Mijn beeld dat er vooral de “vrolijke” lofprijs- en aanbiddingsliederen worden gezongen lijkt te kloppen, maar waarschijnlijk komt moeilijkere thematiek als lijden vaker voor. Ik had een beter beeld kunnen krijgen als ik had gevraagd naar de frequentie van de gezongen thema’s.

Er lijkt over het algemeen geen heel erg stevig doordachte visie of beleid op muziek te zijn. Ik mis daarin wel een stuk bijbels/theologische onderbouwing. Een aantal gemeenten heeft wel documenten geschreven waarin meer nagedacht is over de visie. Echt gedegen is dat helaas niet altijd. Ik heb maar een paar stukken gezien waarin vanuit Bijbel en/of literatuur een visie wordt neergezet. De keuze voor liederen lijkt gebaseerd op aspecten als beleving en het “meenemen in aanbidding”. Hier lijkt een versmalling van aanbidding tot het zangdeel. Ik haast me wel om te zeggen dat ik zie dat men met de beste intenties “de aanbidding leidt”. Het gaat om God en Jezus, wordt regelmatig genoemd, en niet om ‘ik’. Ze zijn er van overtuigd dat het van belang is voor het geloofsleven om op deze manier met de gemeente God te aanbidden.

Tenslotte

Ik heb wat meer inzicht gekregen in “de” evangelische eredienst en de liederen die daar gezongen worden. Maar ik heb ook nieuwe vragen, de vragenlijst had scherper gekund. Het onderzoek was ook breed, en gaat weinig op de diepte in. Het zou mooi zijn als dit onderzoek verder opgepakt kan worden. Mijn gedachten zijn grotendeels bevestigd. Er zijn lichtpunten, er is nog wel iets van aandacht is aan lijden en voor de Psalmen, en wordt nagedacht over de visie op muziek. Ik geloof wel dat er meer kan gebeuren. Ik denk dat meer kennis van muziek in de gemeente, vanuit bijbels, historisch en theologisch oogpunt heel waardevol kan zijn, los van de vraag waar dit precies ligt.

Er lijkt gevaren te worden op het beschikbare aanbod aan liederen van o.a. Opwekking. Een betere balans in thematiek is denk ik nog steeds nodig. Positief is dat in de bundel van Opwekking in de afgelopen jaren ook andersoortige liederen zijn gekomen, zoals klaagliederen. Opwekking is natuurlijk niet verantwoordelijk voor wat in de gemeente wordt gezongen, maar ze heeft wel een grote invloed en helpt het als het repertoire verbreed wordt. Mogelijk dat ook een bundel als Hemelhoog, die wat breder insteekt, kan worden overwogen. En eigenlijk kun je je afvragen of je nog wel met bundels hoeft te werken met de huidige staat van de techniek. Maar juist dan is kennis nodig om een goede selectie te kunnen maken.

Download hier het hele rapport!