Maakt het uit in welke vorm je inhoud brengt? Kan een Psalm zowel op hele noten als op een stevige housebeat? Moet een preek formeel zijn, of kan het ook wat losser? Met andere woorden: kun je vorm en inhoud los van elkaar zien? Of heeft de vorm invloed op de inhoud, en andersom? Lange tijd was ik van mening dat vorm en inhoud los van elkaar gezien kunnen worden. Maakt het nu echt uit in welke stijl je een lied zingt? En welke vorm moet je kiezen in een dienst? Zijn er vormen die echt niet kunnen?
Vorm
Ten eerste wat is “vorm”? Met vorm bedoel ik de manier waarop iets wordt uitgevoerd en hoe dat ‘vorm krijgt’. Bijvoorbeeld: de inhoud kan een gedicht zijn. De vorm is of het je het gedicht droog opleest, met veel intonatie leest of rapt. Stijl neem ik ook als uiting van een vorm. De muziekstijl is ook een vorm, een lied kan bijvoorbeeld als reggaenummer of als countrynummer worden uitgevoerd terwijl de melodie en tekst hetzelfde blijft. Het zit ook in presentatie: een spreker of zanger kan strak in het pak op het podium staan, of in korte broek en een t-shirt.
Betekenis
Maakt het voor de inhoud uit hoe je dit overbrengt? Het gedicht, de melodie, de boodschap van de spreker blijven immers hetzelfde? Ik denk dat het zeker wel uitmaakt. Vorm is in zekere zin al interpretatie en creëert een bepaalde context. Vorm kan de sfeer bepalen: strak in het pak maakt het direct al formeler dan in een korte broek. Maar hoe dat geïnterpreteerd wordt is ook cultuurafhankelijk. Als in onze kerk een stevig getatoeëerde spreker de boodschap brengt is dat anders dan een cultuur waarin tatoeages eeuwenlang deel uitmaken van die cultuur en een bepaalde betekenis hebben.
Verschillende vormen
Terug naar het voorbeeld van een gedicht. Als je dit droog opleest, zonder enige intonatie, zal het eerder als een mededeling overkomen. Als je het met intonatie, nadruk op bepaalde woorden voordraagt, zal het gedicht de hoorders waarschijnlijk veel meer raken. En voor de mensen die niet gewend zijn aan rappen, zal het gedicht als rap vervreemdend overkomen. Een gedicht kan ook op melodie gezet worden waardoor het gezongen kan worden. Door het samen te zingen gebeurt er iets anders: opeens is het iets dat je samen doet.
Een voorbeeld
En hoe je een lied uitvoert heeft ook invloed. Laatst hadden we het over liederen van Johannes de Heer en Glorieklokken. De muziek wordt als oubollig ervaren, de liederen worden niet zo vaak gezongen. Maar een Johannes de Heer lied in een versie van Kees Kraayenoord kan dan weer wel aanspreken. Hoewel, ook niet bij iedereen. Voor degenen die het lied altijd in de oude versie hebben gezongen kan het bijna als verkrachting van het lied overkomen.
Zo klinkt “Groot is Uw trouw o Heer” in de versie van Opwekking zo, een gedragen lied in driekwartsmaat:
De versie van Kees Kraayenoord klinkt toch net weer anders. Het is nu een uptempo nummer in vierkwarts met een bridge toegevoegd, terwijl in de tekst nog steeds het woord “Gij” wordt gebruikt:
Niet los van elkaar
Vorm en inhoud kun je dus niet zonder meer los van elkaar zien. Het is goed om na te denken welke vorm je kiest en welk effect die vorm in de eredienst heeft. De versie van “Groot is Uw trouw” van Kees Kraayenoord is voor mensen die weinig hebben met popmuziek vervreemdend en voor jongere generaties een manier om een oud lied een nieuw leven te geven. Maar hoever kun je gaan in andere vormen? Ik kan bijvoorbeeld wel een stevig metalnummer waarderen, maar in de context van een eredienst zou ik het waarschijnlijk toch anders beleven. Ik hoorde bijvoorbeeld laatst een christelijk deathmetal nummer, waarin een soort worship-achtige teksten werden gegrunt. Ik las de tekst, maar op de een of andere manier kreeg ik het niet gemachted in mijn hoofd. Het paste gewoon niet bij elkaar, ik zou deze stijl eerder bij een wraakpsalm verwachten ;-).
Symbiose
Het meest krachtig is het als de vorm de inhoud versterkt, waardoor vorm en inhoud als het ware in elkaar overvloeien. Een symbiose van vorm en inhoud. Dan gebruik je een rustige stijl voor contemplerend lied en een stevige stijl voor een krachtige belijdenis. Lees je een tekst over het lijden van Christus op gedragen toon en een tekst over opstanding vol blijdschap. Maar, hoe vorm wordt geïnterpreteerd verandert ook. Ik denk dat in de jaren ’60 de rockarrangementen van Opwekkingsliederen in weinig kerken op veel waardering had kunnen rekenen. Vormen die vroeger echt niet konden, zijn nu geaccepteerd. Misschien dat over 25 jaar in house-stijl liederen gezongen worden… (hoewel ik het niet hoop 😉 )
Het Woord kreeg vorm
Een van de meest bijzondere gedeelten in de Bijbel vind ik Johannes 1. “In het begin was het Woord en het Woord was bij God en het Woord was God.” en verderop staat “En het Woord is vlees geworden en heeft onder ons gewoond”. Het woord kreeg een vorm die wij als mensen kunnen begrijpen. Het Woord – de inhoud – werd ons gebracht op een manier die we kunnen begrijpen. We noemen dat de incarnatie (letterlijk: vleeswording). Deze term (eenvoudig uitgelegd) wordt in de theologie ook gebruikt voor hoe we het evangelie brengen, en daarin zoeken naar vormen die passen bij de cultuur.
Welke vorm?
In erediensten worden verschillende vormen gebruikt. Vaak wordt dat bepaald door de traditie waar een kerk uit komt, maar ook dat verandert. Zo zijn en er gereformeerde kerken waar alleen met orgelbegeleiding Psalmen worden gezongen, terwijl er ook gereformeerde kerken zijn waar de muziek wordt begeleid door een band en Opwekkingsliederen worden gezongen. Maar met de andere stijl (popmuziek) is ook de inhoud veranderd. Dat is niet per definitie verkeerd, maar het is goed te beseffen dat deze verandering er is. Ik denk dat je als kerk zowel over vorm als inhoud moet nadenken. De vorm mag de inhoud niet bepalen, maar de inhoud moet niet zodanig worden gebracht dat het onbegrijpelijk of onaantrekkelijk is voor mensen. De uitdaging is te zoeken naar vormen die de inhoud juist versterken.
Gloria en Kyrie 