Muziek in de kerkgeschiedenis III: De reformatie

In de vorige delen kon je lezen over de vroege kerk en de staatskerk. Vandaag zoomen we in de op de reformatie. Met de reformatie kregen de verschillende nieuwe kerkgenootschappen ook hun eigen muzikale kleur. Terwijl het volk weinig mee kon zingen tijdens de diensten, wilden de reformatoren terugkeren naar participatie van de gemeente bij het zingen.

Luther
Luther wilde de mis zowel in het Latijn als de volkstaal. Tijdens de diensten moesten ook Duitse gezangen of koralen gezongen worden. Luther heeft verschillende liedboeken samengesteld, met melodieën uit Latijnse gezangen, populaire religieuze liederen en wereldse melodieën. In de Lutherse kerk was veel aandacht voor muziek, waarbij als dit mogelijk was ook gebruik gemaakt werd van verschillende instrumenten. Hierdoor ontstond in de Lutherse kerk ook een sfeer waarin ruimte was voor muzikale ontwikkeling. Zo heeft Bach in deze setting zich kunnen ontwikkelen, en staat hij bekend als een van de beste componisten aller tijden.

Calvijn
Calvijn ging een andere weg dan Luther. Hij wilde de Psalmen zingen, zonder harmonie of begeleiding. De melodie moest ten dienste staan van de tekst. Instrumenten hadden nog steeds een negatieve associatie, en Calvijn liet ze dan ook niet toe. Opvallend zijn de Gregoriaanse invloeden. Psalm 80 en 141 zijn direct uit deze traditie, in bewerkte vorm, overgenomen. Ook de typische kerktoonladders worden veel gebruikt.

Het Geneefs Psalter
Er werden nieuwe melodieën geschreven en zo ontstond het Geneefs Psalter, waarvan de melodieën nog steeds gezongen worden in de Nederlandse kerken uit de reformatie. Calvijn leerde de gemeente de nieuwe liederen door een koor van kinderen. Hij had een rooster opgesteld om het hele Psalmboek te zingen. Alle Psalmen werden op volgorde gezongen, het hele jaar door. Het belang dat Calvijn hechte wordt wel duidelijk uit de volgende uitspraak:

Voor de opbouw van de gemeente is het een zeer dienstige zaak enkele psalmen te zingen bij wijze van openbare gebeden, waardoor men zijn lofverheffingen zingt, opdat de harten van allen mogen worden bewogen en aangespoord om soortgelijke gebeden te maken en dergelijke lofprijzingen en  dankzeggingen met eenzelfde toewijding tot God te richten.

We zien hier net als bij Augustinus de verbinding van zingen met bidden. De liederen, in het bijzonder de Psalmen, werden gezien als een manier om gebeden te verwoorden.

Nog steeds zijn de Psalmen de belangrijkste liederen in kerken in de traditie van Calvijn. De aanvankelijke weerstand, of tenminste voorzichtigheid, ten aanzien van het orgel heeft plaatsgemaakt voor een omarming van het instrument. Dat is te begrijpen. In grote kerkgebouwen is het instrument instaat voldoende volume te produceren en het instrument heeft een grote veelzijdigheid in klanken en registers. Nog steeds wordt het Geneefs Psalter gezongen in calvinistische kerken. Hoewel de melodieën opgebouwd zijn uit hele en halve noten, worden m.n. in kerken in de rechterflank deze melodieën ‘op hele noten’ gezongen. Dit wordt ook wel niet-ritmisch of iso-ritmisch zingen genoemd. Doordat elke gezongen noot even lang duurt heeft dit een heel eigen karakter, maar duren de liederen hierdoor ook langer. Er zijn in de loop der eeuwen wel steeds nieuwe berijmingen verschenen op basis van deze melodieën.

Zwingli
De reformatie was ook een tijd van extremen. Zo was Zwingli van mening dat alle kunst, dus óók de gemeentezang, geen plaats had in de eredienst. Deze praktijk heeft weinig navolging gekregen (zoals de Quakers).

De Anglicaanse kerk
In de Anglicaanse kerk is The Book of Common Prayer (eerste  uitgave 1549) belangrijk. ’s Zondags moesten de Psalmen gezongen worden. De integrale berijmingen werden vanuit het verlangen de hele gemeente te laten zingen geparafraseerd. Pas in 1820 keurde de kerk gezangen officieel goed. Zo ontstond de bundel Hymns ancient and modern  in 1861. In de 18^e eeuw was Isaac Watts een belangrijke componist van gezangen. Uit onvrede met de bestaande zangpraktijk schreef hij nieuwe gezangen en psalmen. Ook de Wesleys schreven een generatie later veel gezangen.

Volgende keer: De Verenigde Staten