De theorie van de muziek III: toonladders

Toonladders, dat zijn toch die saaie oefeningen die je moet doen tijdens muziekles? Saai? Niets is minder waar! En sowieso: elk lied maakt gebruik van toonladders, ook al wordt misschien niet elke noot uit een toonladder gespeeld. Juist als je wat meer wat over toonladders kun je dit gebruiken om je muziek ‘in te kleuren’. Er is namelijk veel meer dan een majeur- en mineurtoonladder!

De basis
Om het makkelijk te houden, beginnen we wel bij de meest gebruikte toonladders in de westerse muziek: de majeur- en mineurtoonladder. Neem nu eens de toonladder C majeur: C – D – E – F – G – A – B – C. Acht noten.

 Als je nu kijkt naar de gitaar of piano, zul je zien dat er tussen de C en de D een fret of zwarte toets zit, tussen de D en de E ook, tussen de E en de F zit geen toets of fret, tussen de F en G, G en A en de A en B weer wel en tussen de B en C niet. Als er een toon tussen zit, noemen we dit een hele stap, als er geen toon tussen zit, noemen we dit een halve stap (deze stappen worden ook intervallen genoemd). De verdeling is dus: 1 – 1 – 1/2 – 1 – 1 – 1 – 1/2. Die verdeling geeft kleur. Doordat er 2 grote stappen tussen de C en de E zit, klinkt deze combinatie van tonen vrolijk. Omdat deze stappen groot zijn, heeft deze toonladder majeur, van groot.

Neem nu een mineur toonladder. We nemen de toonladder van A mineur. A – B – C – D – E – F – G – A. Dezelfde noten als C majeur, maar we beginnen nu op de A in plaats van de C. Daar kom ik zo op terug!

Nu zijn de verhoudingen ook iets anders. De verdeling is nu: 1 – 1/2 – 1 – 1 – 1/2 – 1 – 1 . Er zit nu maar 1 1/2 stap tussen de A en de C. Dit is een kleinere stap, vandaar dat de toonladder mineur heet. Je hoort ook dat de tonen samen niet zo vrolijk klinken, maar eerder verdrietig.

Nog even iets over die stappen. Stel, je zou een lied niet C spelen, maar in D. Als je dan D – E – F – G – A – B – C – D zou gebruiken als tonen, zul je horen dat het niet als een majeur toonladder klinkt, trouwens ook niet helemaal als een mineurtoonladder. In D is het dus, als je de stappen volgt: D – E – F# – G – A – B – C#.

Er is meer!
Er zijn twaalf noten in ons notenstelsel (in sommige culturen wordt ook gebruik gemaakt van kwarttonen, bijvoorbeeld in arabische muziek), en er zijn dus veel meer combinaties mogelijk. De majeur- en mineurtoonladder klinken vaak wel het prettigst in ons gehoor, waardoor we deze veel gebruiken. Maar er zijn ook toonladders met 5 tonen, of alle twaalf. Maar ook met de 8 tonen uit de bekend toonladders kunnen we varieeren!

Kerktoonladders
Vroeger werd gebruik gemaakt van andere toonladders. Dit zijn feitelijk allemaal variaties op C majeur:

Naam	Tonen (gebaseerd op C)	Stappen
Ionisch (majeur)	C – D – E – F – G – A – B – C	1 – 1 – 1/2 – 1 – 1 – 1 – 1/2
Dorisch	D – E – F – G – A – B – C – D	1 – 1/2 – 1 – 1 – 1 – 1/2 – 1
Frygisch	E – F – G – A – B – C – D – E	1/2 – 1 – 1 – 1 – 1/2 – 1 – 1
Lydisch	F – G – A – B – C – D – E – F	1 – 1 – 1 – 1/2 – 1 – 1 – 1/2
Mixolydisch	G – A – B – C – D – E – F – G	1 – 1 – 1/2 – 1 – 1 – 1/2 – 1
Aeolisch (mineur)	A – B – C – D – E – F – G – A	1 – 1/2 – 1 – 1 – 1/2 – 1 – 1
Locrisch	B – C – D – E – F – G – A – B	1/2 – 1 – 1 – 1/2 – 1 – 1 – 1

Je ziet het! Enorm veel variatie. Probeer het maar eens. De Dorische toonladder bijvoorbeeld is wel mineur, maar door de B in plaats van de Bb, die normaal in D mineur zit, klinkt de toonladder wat minder zwaar. De Frygische toonladder klinkt door de kleine stap tussen de E en de F nog wat treuriger dan een ‘gewone’ mineur toonladder. Hiermee lijkt het ook wat “arabischer” te klinken. In metal wordt deze toonladder ook heel vaak gebruikt.

De Mixolydische komt wat vaker voor in populaire muziek. Hierin zit de zogenaamde dominante septiem. Hierdoor klinkt een lied wat meer bleusy. In een normale G toonladder zit een F#, daarmee kun je op de G alleen de G majeur 7 spelen. In deze toonladder kun je de G7 spelen, het dominante septiemakkoord.

Een vreemde eend in de bijt is de Locrische toonladder. Hierin zit op het begintoon geen kwint, alleen een verlaagde kwint. In een B mineur akkoord zitten namelijk de tonen B – D – F#. De F# is hier verlaagd naar een F. In de middeleeuwen heette de stap B – F de ‘diabolus in music’, de duivel in muziek, vanwege de dreigende klank die het geeft. Niet zo gek dat in metal dit ook wat vaker gebruikt wordt. Maar in de juist context kan deze klank heel mooi zijn, omdat het ook een bepaalde spanning brengt (die je dan weer kunt oplossen).

Natuurlijk en harmonisch mineur
Naast de eerdere genoemde mineurtoonladder, die ook wel de natuurlijke mineurtoonladder wordt genoemd, is er ook een harmonische mineurtoonladder. Deze heeft in plaats van een 7 een verhoogde 7, in A mineur is dat een G# in plaats van een G. Veel componisten vinden het logisch dat voor de grondtoon (de A) een noot is met maar een halve stap. Hierdoor is wel een grote stap tussen de F en de G#. Hierdoor wordt deze toonladder vaak nooit helemaal gebruikt, maar wordt er zowel gebruik gemaakt van de 7 als de #7. Je ziet dan bijvoorbeeld akkoordenpatronen als deze: Am – G – F – E. In het G akkoord zit de G, in het E akkoord de G#.

De harmonische mineurtoonladder levert ook een interessante toonladder op als we dezelfde truc toepassen als bij de kerktoonladders. Beginnen we op de E in plaats van de A, krijg je een erg Spaans klinkende toonladder.

Andere toonladders
Naast toonladders met acht tonen zijn er ook toonladders met meer en minder tonen. Bijvoorbeeld de pentatonische toonladder, deze heeft er vijf. De pentatonische mineurtoonladder wordt veel in bleus gebruikt: E – G – A – B – D. Ook is er de chromatische toonladder, hierin komen allen tonen voor en is geen enkele toon overheersend.

Wil je meer weten over toonladders? Kijk eens op de wiki pagina, van daaruit vind je weer veel andere interessante links.