Opwekking 2.0

Ieder jaar komt er een uitbreiding bij de Opwekkingsbundel. De laatste jaren zijn het er twaalf, op de albums daarvoor waren het er een stuk of zestien. Elk jaar is een groot festival rondom deze uitbreiding met Pinksteren. En daarna moeten de liederen natuurlijk gezongen worden in de gemeenten. Inmiddels zitten we op 769 liederen (we zijn bij nummer 770, maar het nummer 666 is overgeslagen). Aangezien Opwekking in veel evangelische gemeenten de standaardbundel is geworden, is daarmee een behoorlijk repertoire tot beschikking van de gemeenten. Dat klinkt goed. Toch wil ik hier wat kanttekeningen bij plaatsen.

Goede tijden, slechte tijden

Ten eerste de inhoud van de bundel. Opwekking is in de jaren 1970 begonnen als aanvulling op de bestaande repertoires. In evangelische gemeenten werd voornamelijk uit Johan de Heer en Glorieklokken gezongen. De Opwekkingsliederen hadden een sterke focus op lofprijs en aanbidding. Met eenvoudige koortjes werd Gods eer bezongen. Makkelijk zingbaar en speelbaar op een gitaar. Inmiddels is Opwekking allang geen aanvulling meer. Het is in veel evangelische gemeenten de standaard en Opwekking is meegegroeid met de ontwikkelingen. Johan de Heer en Glorieklokken worden bijna niet meer gezongen, hoewel een aantal liederen ook in Opwekking zijn opgenomen. De koortjes zijn in de loop der jaar verdrukt door de meer pop georiënteerde liederen uit Engelstalige landen met de typische couplet – refrein structuur. Maar de focus is wel hetzelfde gebleven: lofprijs en aanbidding. De nadruk ligt vooral op de positieve aspecten op het geloof. Het prijzen en aanbidden van God is op zich ook heel belangrijk, het is de essentie van ons bestaan. Dat betekent wel dat de inhoud van onze muzikale aanbidding (aanbidding is namelijk veel meer dan alleen maar zingen!) van groot belang is.

De meetlat die ik hiernaast wil leggen is het Psalmenboek. Als Evangelischen hechten we belang aan Gods Woord, en dit is bij uitstek het liederenboek in Gods Woord. Kijken we naar de Psalmen dan valt op dat er een grote verscheidenheid aan liederen is. Er staan niet alleen pure lofprijs en aanbiddingsliederen in, maar ook wijsheidspsalmen (de eerste Psalm al), klaagliederen (de tweede Psalm al), liederen van trouw en dankzegging (bijv. Psalm 16) en leerdichten (de bekendste is ongetwijfeld Psalm 119). We zien ook dat er een veelheid aan emoties voorkomt, zowel de prettige als de minder prettige gevoelens: vreugde, vertrouwen, rust, vrede, maar ook pijn, verdriet, woede, twijfel, onrust, ongeduld. Ook de onderwerpen zijn divers. Natuurlijk gaan veel liederen over Israel (de goede tijden en de slechte tijden), maar ook over het persoonlijk leven van David (ook hier goede tijden én slecht tijden, in alle eerlijkheid), vijanden, wijzen en dwazen, de schepping, recht en onrecht en er wordt ook profetische gesproken over de Messias. Als er een Bijbelboek is dat alle aspecten van ons (geloofs)leven beschrijft, dan is het waarschijnlijk dit boek. Het is waarschijnlijk niet voor niets dat dit boek het meest aangehaald wordt in het Nieuwe Testament. Het is voor ons nu, achteraf bezien, duidelijk dat de Messias in de Psalmen Jezus is.

Als we dit vergelijken met Opwekking dan zien we behoorlijke verschillen. Het beeld dat we in deze bundel zien is veel eenzijdiger. We zien hier vooral de prettige emoties, en soms worden de onprettige emoties bijna genegeerd (zoals in 10 en …). We zien ook regelmatig dat aanbidding losgeweekt is van context. Waar dit in de Psalmen voorkomt uit Gods heilsdaden, Zijn schepping, de goede dingen die Hij heeft gedaan, maar ook het vasthouden aan trouw terwijl God niet wordt gezien of ervaren, zien we dit in Opwekking minder vaak. Klaagliederen, die voor 40% deel uitmaken van de Psalmen, vinden we in Opwekking nagenoeg niet. Naar klaagliederen zoeken is een uitdaging, ik kom met een ruime definitie niet verder dan ongeveer twintig liederen. Brian Doerksen, van wie ook een aantal liederen in deze bundel staan, vraagt zich af of we niet op magische wijze onze pijn en verdriet ontkennen waardoor op magische wijze deze pijn en verdriet verdwijnen. Het is pijnlijk, en ik spreek uit eigen ervaring, om tijdens minder leuke situaties in het leven een hele dienst alleen maar vrolijke liedjes te zingen. Door dit genre te negeren gaan we voorbij aan de dagelijkse realiteit van het lijden, in grote en kleine mate. Juist in moeilijke tijden is het goed om God te aanbidden door juist de pijn te kunnen benoemen, ook midden in de gemeente. We kunnen niet onze kop in het zand steken en met vrolijke liedjes doen alsof er niets aan de hand is.

Dan nog de persoonlijke beleving. In de Psalmen is veel ruimte voor de eigen beleving, er is dus in principe niets mis mee. Het verschil is dat er in de Psalmen vrijwel altijd een context is, waardoor houvast is. Vergelijk Opwekking 757, een extreem voorbeeld, maar eens met Psalm 136. Aanbidding is niet los verkrijgbaar. Het staat altijd in een bredere context en is gegrond in wie God is en Zijn heilsdaden. Die bredere context mis ik soms in Opwekking. Juist omdat Opwekking zo’n belangrijke positie heeft in evangelische gemeente is het goed dat er iets gaat gebeuren.

De inhoud van Opwekking kan wel een correctie gebruiken. Maar er is goed nieuws. Ik zie dat in de afgelopen jaren een kentering gaande is. De laatste pakweg tien jaar zien we liederen terugkomen in Opwekking met een andere inhoud. Zo zijn er liederen van Psalmen voor Nu en Sela opgenomen, maar ook andere liederen die meer recht doen aan een gevarieerde inhoud.

Oud en nieuw

Moeten we echt elk jaar een stuk of tien nieuwe liederen leren? Is dat nog wel bij te houden? De Bijbel roept verschillende keren op om een nieuw lied te zingen. Mensen die zeggen dat genoeg hebben aan de Psalmen en een paar andere Bijbelse liederen hebben daarin wat mij betreft ongelijk. De andere kant is: we mogen het oude ook niet uit het oog verliezen, en wat mij betreft zeker niet wat Bijbels is en dus ook geïnspireerd. De inspiratie voor nieuwe liederen is van een ander niveau, en is veel meer dan de Psalmen mensenwerk. Maar nieuwe liederen zijn ook goed, goed omdat het makkelijker mee kan gaan met de tijd.

Juist in onze tijd veranderden zaken enorm snel. Misschien daarom is het ook goed om iets hebben om aan vast te houden. Het is fijn om ergens bekend mee te zijn. Daarom neigen veel nieuwe ontwikkelingen er ook naar een traditie te worden. Waar de evangelische gemeenten veel tradities overboord hebben gegooid en een vrijere liturgie gingen toepassen, zien we dat er inmiddels ook hier vaste patronen in zijn gesleten. Dat is overigens helemaal niet erg. Je kunt niet elke week een nieuwe originele dienst in elkaar zetten. Het is goed om duidelijke herkenningspunten te hebben.

Als het gaat om muziek, en we beseffen dat muziek ons van binnen vaak dieper raakt dan alleen gesproken woord, is het des te belangrijker om een balans te bewaren tussen het oude en het nieuwe. Enerzijds is het goed om het oude te zingen, zeker de oude Bijbels waarheden, anderzijds is het goed om dit steeds opnieuw verfrissend te verwoorden. Anders wordt het dode taal en zegt het ons niets meer. En het oude kan natuurlijk opnieuw verwoord worden, op een nieuwe melodie gezet worden, een nieuw arrangement krijgen.

De vraag is of en zo ja, hoe, we het nieuwe moeten inkaderen. Moeten we de creativiteit niet volledig zijn gang laten gaan? In de aanzet wel, maar als we in de gemeente zingen, dan zijn daar wel “beperkingen”. Niet iedereen is gezegend met een goede stem of met ritmisch gevoel. De melodie moet dus makkelijk zingbaar en niet als syncopisch zijn. Maar ook inhoudelijk zijn er grenzen. Het moet Bijbels zijn. Dat is niet erg, want als de meetlat van het Psalmenboek hanteren, kunnen we veel bezingen!

De tand des tijds

Met bijna 800 liederen is het onherroepelijk dat niet alles de tand des tijds heeft doorstaan. Als ik kijk naar wat in onze gemeente wordt gezongen de afgelopen jaren, dan blijkt minder dan een kwart regelmatig gezongen te worden. Daarbij moet gezegd worden dat in onze gemeente relatief veel liederen relatief weinig gezongen worden, waardoor er meer verschillende Opwekkingsliederen worden gezongen. In andere gemeenten waar ik lid ben geweest werd er minder liederen relatief vaker gezongen.

Hoe dan ook, een groot deel van de bundel Opwekking wordt niet of weinig gezongen. Daar zijn allerlei redenen voor, maar het makkelijkst is dat samen te vatten met de conclusie dat simpelweg niet alle liederen de tand des tijds hebben doorstaan. Soms zijn daar goede redenen voor, soms zijn daar minder goede redenen. De vraag is of het nut heeft deze “ballast” van liederen te blijven dragen. De tijd filtert. De vraag is of dit ook zorgt voor kwaliteit, maar het zegt tenminste is over de populariteit. Om de kwaliteit te borgen (inhoudelijk en muzikaal) mag daarom best gestuurd worden als de kwaliteit in het geding is. Daarvoor moeten we kijken naar dezelfde kaders die ik eerder heb genoemd: is een melodie zingbaar en is de inhoud Bijbels verantwoord.

Een nieuwe bundel?

Er zijn veel bundels in omloop. Zitten we te wachten op een nieuwe bundel? Moet er geconcurreerd worden met Opwekking? Ik denk het niet! Veel eerder zou ik voor willen stellen dat Opwekking toe gaat werken naar een versie. In plaats van ieder jaar een “hotfix”, een kleine aanpassing, nu eens een grote “update”, een grondige herziening.

Met de laatste uitbreidingen zien we dat ook Opwekking bewust is geworden dat er meer diversiteit moet komen. Dat is heel goed! Maar de verhoudingen trek je hiermee niet recht. En misschien is het ook wel goed om afscheid te nemen van de liederen die niet meer gezongen worden. Je kunt dan weer fris beginnen én kijken hoe je zorgt voor een betere inhoudelijke balans.

Hoe zou de nieuwe bundel er uit moeten zien? Ik denk ten eerste dat het geen gek idee is om, zoals veel liedboeken, te beginnen met de 150 Psalmen. Het is verwonderlijk dat we als Evangelischen vast houden aan Gods Woord als autoriteit voor ons leven, terwijl we nogal selectief omgaan met de Bijbel als het op zingen aan komt. Door de Psalmen in een evangelische bundel een prominente plaats te geven zeggen we: we onderschrijven Gods Woord, ook als we zingen. Waar die Psalmen vandaan moeten komen is een tweede, maar er zijn inmiddels voldoende initiatieven waarin de Psalmen in een stijl zijn omgezet passend bij deze bundel (Psalmen voor Nu, The Psalm Project, Levenslied, ook in Opwekking vinden we een aantal Psalmen). Een groot voordeel: met deze liederen heb je in een klap dezelfde diversiteit als de Psalmen. Die moet je niet teniet doen door daarna alleen maar Lofprijs en Aanbiddingsliederen toe te voegen, dus over die selectie moet je alsnog goed nadenken. Een soort top 100 a 200 van de huidige bundel is een goede start. Er staat namelijk ook veel goeds in de bundel, wat we zeker mogen behouden! Om de enorme hoeveelheid Engelstalige invloed enigszins te compenseren zou er nog wat meer gekeken moeten worden naar andere Nederlandse initiatieven zoals Sela, Schrijvers voor Gerechtigheid, De Oden van Salomo (de oudste christelijke liederen op moderne muziek), Kees Kraayenoord (die ook een aantal oude liederen verdienstelijk opnieuw heeft gearrangeerd), Joke Buis (die iets soortgelijks als Kees Kraayenoord heeft gedaan) en er zijn vast nog wel meer artiesten te noemen.

Natuurlijk heb je dan weer een flinke hoeveelheid liederen, maar ook een frisse start met een bredere blik waarmee je zorgt dat Opwekking – ooit begonnen als aanvulling – een volwaardig alternatief kan zijn.

En hoe dan verder? Het blijft goed om te blijven vernieuwen. Misschien wat minder vaak, bijvoorbeeld om het jaar. Of wel elk jaar, maar dan minder liederen. Zeker als er een Opwekking 2.0 is, moet je gemeenten de tijd geven om hier aan te wennen en zou je een paar jaar even niets moeten doen. Misschien wel de jaarlijkse conferentie, maar zonder de presentatie.

Wat doen wij?

Omdat ik in mijn gemeente leiding geef aan de podiumbedieningen, en er over denk zoals ik hier boven heb geschreven, kan ik niet het geduld opbrengen om te wachten tot Opwekking mijn voorstel overneemt. Als ze dat al doet, want het is mijn mening maar. Dus in plaats van de hele nieuwe cd te gaan zingen, hebben we met een verse nieuwe liederencommissie een selectie gemaakt. Vijf liederen van de nieuwste Opwekking cd (eigenlijk zeven, omdat Ik zal er zijn en Zegekroon tijdens de zomervakantie al zijn gezongen), twee Psalmen voor Nu liederen (eigenlijk drie, omdat het lied dat op de laatst Opwekking cd staan ook hebben gekozen), twee liederen van de laatste cd van Schrijvers voor Gerechtigheid en een lied van Darlene Zchech.

De keuze was best lastig. Zeker niet alle Psalmen voor Nu liederen blijken even makkelijk zingbaar voor de gemeente, hoe mooi ik de liederen ook vind. Ook inhoudelijk blijkt dit lastig. Aanvankelijk kozen voor Psalm 5. Hoewel erg goed zingbaar, is de tekst behoorlijk heftig. Als dat een van de eerste klaagpsalmen is die je introduceert leg je de lat misschien een beetje te hoog… Dus het is Psalm 9 geworden.

Het is een kleine stap, die ik samen laat gaan met een cursus over muziek die ik binnenkort in de gemeente ga geven, maar het is een begin. Ook zullen op termijn het repertoire onder de loep nemen. Het zou mooier zijn als helemaal op één bundel kunnen vertrouwen, maar zoals blijkt uit mijn pleidooi kan ik me daar niet in vinden.

Een ander scenario?

Mijn hoop is dat dit niet nodig is in de toekomst. Dat er een Opwekking 2.0 bundel is. Er is overigens een ander scenario: met de digitale ontwikkelingen zou het wel eens kunnen dat we over 10 jaar geen bundel meer hebben, maar onze eigen selecties maken. Dat is enerzijds een goede ontwikkeling, want dat geeft een stuk vrijheid. Anderzijds vraagt dit van kerken meer, omdat zij goed moeten nadenken over hoe er met deze vrijheid moet worden omgegaan. Het gevaar van eenzijdigheid wordt hier alleen maar groter door. Zangleiders zijn doorgaans geen theologen – hoeven ook geen theologen te zijn – dus kijken anders naar de liederen. Het is dus goed als vanuit de kerkenraden mee wordt gedacht over wat past binnen de gemeente. Er is veel te zeggen over Opwekking, maar hun selectiecommissie zorgt er voor dat na wordt gedacht over de liederen die de gemeente elk jaar tegemoet komen.